Sk' op

Sk’op tsotsiletik:

Yu’un ono’ox te chi’invanem talel ti slo’il sk’op ti jlumaltiketike. Ti vo’neal lo’il chich’ alel ta ti’ k’ok’e, ti te xok’ajtik yakan ti moletike, lo’il ti ta yorail yabtelike. Ti k’op a’yeje ta vo’nee ja’ sna’obil totil me’iletik, xkaxail yo’nton ti jtalel jkuxlejtike ti ta jlumaltiketike. Ti va’ yelan slo’iltael xchi’uk xk’ejintael ti kuxlejale, oy slikebal ta svo’neal sk’oponel kajvaltik, ti ta sk’oponel yajval ch’ul ts’ilel balumil, ti ta sk’ejintael k’anbail, ti ta xk’ejintael ti mu xich’ tael lekilal xchi’uk ti sk’anel ich’el ta muk’e, ti sk’ejintael yak’el ta ilel ti utilanel ta kuxlejale. Skotol va’ s-elane te tsakal komel ta vo’neal vun, te tsibabil komel ta Poko’ vun (Popol Vhu) xchi’uk Chilam Balam ta Chumayel. Ti ja’ slikebal vo’neal kuxlejal yu’un bayel jnaklometik ta yosilal Mexikoe.

Ja’ yu’un tana li’e, te ta xbein batel ti lo’il k’op ta oxib jts’ibajometik ti saktik’an sk’opojelike xchi’uk snopbenal sjolike. Ti ja’ snitilul stsakalul ti jts’ibajometik ta sjoylejal banomile. Oy ta ye sti’ik ti sbanomilal k’opike yu’un vinik antsetik sventa ok’om cha’ej xchi’uk svulel yo’ntonik ta ok’om cha’ej. Ti muk’usi jelel snopbenal yu’unike. Ti ko’olchuk’ jchabivanejetik jujun k’ak’ale, ti ja’ yalab snichnab ch’ul osil balumile.

Li jnichimal jk’opojel Ruperta Bautistae, ja’ jun tsebal ants ti xnichimaj sk’oplal yu’un slumal yosilale, jk’opojel ta bats’ik’op tsotsil ti ta xak’ ta ojtikinel ti snichimalk’op ta jun banomile. Sak lapan xchi’uk kuxul ti sk’ope. Ja’ jech un ti jch’ulme’tike mu xa jaluk ta chcham, chkol xa likel. Ja’ jech un skotol sa’el ok’om cha’ej sk’an xka’ibetik sk’ejimolal. Jech ti sk’ejimol ti Rupertae ja’ ta sjk’ejinta ti ok’om cha’eje.

Li jnichimal k’opojel Manuel Bolom Pale, jk’opojel ta bats’ik’op tsotsil, ta xalbotik ta chukul k’op ti slo’ile, ta sikil k’ejimol xchi’uk ts’ijil k’ejimol, ja’ no’ox ti ma’uk stuk ts’ijilal, ja’ ts’ijilal ti oy snopbenal, oy sbijilal. Ja’ jun ts’ijilal ti ta sjak’e, ti ta xale yu’un xkuxlej vinik antsetik.

Jech no’ox xtok-un li jnichimal k’opojel Tex Lopez Díaz, ja’ sk’opojel kerem vinik, sk’opojel jtsobvanej jlotvanej ta vu’elal, ti oy ta sat yelob sbelal vo’neal kuxlejale. Ti snichimal k’ope ta xkom ta sna’obil ti k’ak’al li’e. Ti stsib ja’ snupta sk’op k’ak’ale, ja’ ta xak’ ta ilel ti mu’yuk tsakel to’ox ta muk’ ti ta talel kuxlejale, ti li’ tane ta xvinaj ta snichimal k’op ti Tex López Díaz, ti xojoban yach’il ti sk’ope, ti tsots sk’anbil ti skerem k’ejimolal ta nichimal k’ope.

Li oxib jnichimal jk’opojeletike ja’ rextikoetik ta smeltsanel ti ok’ome, j-abteletik ta ts’ibajom ti k’uxi smuk’ibtasik ti bats’ik’opetik ta Mexikoe, ti oyuk yich’eluk ta muk’ stsakeluk ta muk’ ti jlumaltiketike.

Ti k’ak’al tana li’e k’uk’un ta xjel bal stalel ti nichimal k’op ta Mexikoe. Te lik jeluk talel ta ya’vilal 1994, ti mu xa jechuk k’ucha’al olon to’ox tale. Ti k’ak’al tanae oy pasbikil pokolvunetik ta bats’ik’opetik jech k’ucha’al ta tsotsil xchi’uk yantik bats’ik’opetik ta Mexiko, oy xa ta tstsob sbaik ti bijikil jts’ibajometike bats’ivinik antsetike, ti k’usi sk’an xtok oyuk buch’u sk’opon xavta ti ts’ib vunetike.

Tsots sk’oplal sk’an ak’el ta na’el ti oxib jts’ibajometik ta nichimal k’ope, ti ja’ jelobtasej k’opetike, ti yak’el ta ilel k’u s-elan kuxul chamalike. Ti ta sk’elik tsmeltsanik batel ti snichimal k’opike. Jech k’ucha’al ti ta snichimalk’opike te ta xvinaj ti ts’ilal abnaltik ti yu’un ja’ kuxlejalile.

Ti kerem tsebik Ruperta, Manvel xchi’uk Tex, jnichimal k’opojeletik ta bats’ik’op tsotsil ta Méxiko, ja’ yak’el ta ojtikinel yabtelik ti ta xchi’nik yan jpas nichimalk’opetik ta yosilik sbanomilik.

Marco Fonz de Tanya. México, 2008

[Sjelobtasel ta bats’ik’op Andrés López Díaz]